در طب سنتی هنگامی که انسان در حال شکل گیری است، بسته به اینکه از هر یک از ارکان (آب، خاک، هوا، آتش) به چه میزان در بدن او ذخیره شده است، مزاج متفاوتی خواهد داشت، مثلا اگر رکن آتش 1 درصد بیشتر در وجود او باشد، این فرد گرم مزاج (گرم و خشک) خواهد بود. در این قبیل از افراد قسمت‌های زبان، چشم، پوست وبینی آنها خشک می‌شود و همچنین این قبیل از افراد تند و تیز بوده و حس بینایی و بویایی آنها قوی‌تر است و تند مزاج هستند.
رکن انرژی به این قبیل افراد بیشتر رسیده و در مسائل محاسبه‌ای و فکری دقیق‌تر هستند، و اصطلاحا در طب سنتی به این افراد صفراوی یا افرادی با طبع گرم و خشک می‌گویند. افراد صفراوی حتی در زمستان نیز احساس گرما دارند.
افرادی که رکن هوا در آن ها بیشتر است، دارای طبعی گرم و تر می‌باشند و به آنها دموی گویند. افراد دموی معمولا آرام‌تر از گروه اول هستند، البته این افراد همان هوش و ذکاوت و همچنین تندی را از قسمت رکن آتش در وجود خود دارند اما مقداری گرم و نرم تر بوده و دیر‌تر عصبانی می‌شوند. از خصوصیات دیگراین افراد می‌توان به زودجوشی، دل‌رحمی آن ها نام برد افراد دموی نیز تا حدودی گرمایی بوده و در زمستان نیز به دنبال هوای خنک هستند.
در گروه سوم، سردی و تری غلبه دارد و اصطلاحا در طب سنتی به آنها افراد بلغمی یا افرادی با مزاج سرد و تر می‌گویند، از خصوصیات افراد بلغمی مزاج به این موارد می‌توان اشاره کرد: این افراد بیشتر تحت تاثیر قرار می‌گیرند و افراد را تحت تاثیر خود قرار نمی‌دهند. آنها بسیار محافظه کار بوده،همیشه احساس سردی می‌کنند، امکان آن وجود دارد که زانوهایشان ورم داشته باشد و یا حتی دچار بیماری دیسک نیز بشوند. این قبیل افراد پف زیر چشم دارند، آبریزش بینی و آب از چشم نیز در آنها شایع می‌باشد.
بسیاری از افراد آبریزش بینی و چشم را آلرژی می‌پندارند اما در طب سنتی ما این مشکل را در طبع آنان می‌دانیم، این قبیل افراد طبعی سرد و تر داشته و بلغمی هستند. اگر تغذیه‌ی این افراد را اصلاح کرده و به سمت گرم و خشک سوق دهیم، مشکل این قبیل افراد رفع خواهد شد. مشکل این افراد با مصرف داروهای سیتروزین، آنتی هیستامین و سایر داروهای ضد حساسیت بر طرف نخواهد شد.
افراد گروه آخر دارای طبعی سرد و خشک بوده و رکن خاک در آنها بیشتر است و به آنها افراد سوداوی می گویند، این افراد معمولا سرمایی بوده اما بر عکس افراد بلغمی که تپل و سفید پوست هستند، سودایی‌ها لاغر، دارای بدن‌های خشک و چروکیده بوده و رنگ پوست، آنها نسبتا سیاه‌تر می‌باشد. سودایی‌ها معمولا مقداری حالت‌های افسردگی را در وجود خود دارند و از لحاظ اجتماعی نیز بسیار ریزه‌کار،موشکاف،کم‌حرف هستند.
افرادی که طبع بلغمی دارند، در تابستان نیز احساس سرما می‌کنند، البته امکان آن وجود دارد که این حالت هم در افراد بلغمی و هم سودایی اتفاق بیفتد اما سودایی‌ها لاغر و نسبتا تیره و جثه‌های کوچک دارند، و بلغمی‌ها عمدتا سفیدتر و چاق‌تر بوده و همچنین چیزی بدنشان زیادتر است.
مزاج‌ها را 50 درصد ژنتیک و 50درصد محیط تشکیل می‌دهد، اما می‌توان از طریق تربیت، تغذیه، هوای مناسب و آب مناسب مزاج را به سمت مزاج دلخواه سوق داد.
افرادی که دائما سردشان است با رعایت مثلث سلامت و استفاده از مواد غذایی گرم و تر و خشک نظیر دم‌نوش‌های گرم بابونه، نعناع، پونه، زعفران، دارچین، زنجبیل می‌توانند مشکل خود را بر طرف کنند.
راه های تشخیص مزاج فرد
یکی از معیارها برای تشخیص مزاج فرد «هیکل» است، یعنی کسانی که هیکل و اندام درشتی دارند دارای مزاج تری هستند و افرادی که دارای هیکل و اندام ریزتری هستند مزاج‌شان خشک است.
برخی از افرادی که اندام درشت دارند هیکل آنها مملو از چربی و پف است. این یعنی اینگونه افراد دارای مزاج سرد و تر هستند اما عده‌ای دیگر از افراد که هیکل درشتی دارند اندام آنها پوشیده از ماهیچه و به اصطلاح هیکل عضلانی دارند اینگونه افراد مزاج گرم و تری دارند.
در بین کسانی که ریزاندام هستند اگر اندام آنها ماهیچه‌ای باشد مزاج این افراد گرم و خشک است اما اگر این افراد هیکل‌شان از پوست و استخوان باشد مزاج سرد و خشکی دارند.
رنگ پوست یکی دیگر از علائمی است که به وسیله آن می‌توان مزاج یک فرد را تشخیص داد. رنگ‌های گلگون دارای مزاج گرم و تر، رنگ‌های گندمی و زرد دارای مزاج گرم و خشک و رنگ‌های تیره و سبزه دارای مزاج سرد و خشک و افراد سفید دارای مزاج سرد و تر هستند.
رشد مو یکی دیگر از علائمی است که به وسیله آن می‌توان مزاج فرد را تشخیص داد. افراد دارای مزاج گرم معمولاً موهای پرپشت، ضخیم و تیره دارند و افراد سردمزاج معمولاً دارای موهای کم‌پشت و نازک هستند.
همچنین افراد گرم مزاج عموماً عرق، ادرار و مدفوع آنها دارای بوی تند است اما افراد سردمزاج عرق، ادرار و مدفوع آنها بوی خاص و تندی نمی‌دهد.
همچنین حرکات بدن یکی دیگر از راههای تشخیص مزاج افراد است. افراد گرم‌مزاج عموماً پرجنب و جوش هستند و عموماً حرکات بدنی تندی دارند. اما افراد سردمزاج کسل و جنب و جوش کمی دارند.
یکی دیگر از روش‌هایی که به وسیله آن می‌توان مزاج فرد را تشخیص داد خواب است. افراد دارای مزاج گرم و خشک دارای خواب کم؛ مزاج گرم و تر دارای خواب متوسط و افراد با مزاج سرد و تر خواب زیاد و افراد با مزاج سرد و خشک دارای خواب منقطع هستند و مدام از خواب می‌پرند.
همچنین افراد گرم‌مزاج روحیه شجاعی دارند و عموماً نترس هستند اما افراد سردمزاج معمولاً افرادی ترسو و محافظه‌کار هستند.
نبض بدن یکی دیگر از راههای شناخت مزاج افراد است. افرادی که با چهار انگشت بتوان نبض آنها را احساس کرد، گرم مزاج هستند، اما به جز اینها بقیه افراد، مزاج سردی دارند. همچنین نبض افراد ترمزاج قطر بیشتری دارد و افرادی که نبض آنها بسیار کم و باریک می‌زند دارای مزاج خشکی هستند.
از نظر طب سنتی کدام مزاج بهتر است؟
وی در پاسخ به این سؤال گفت: معمولاً افراد در موقع بیماری مزاج‌شان انحراف موقتی پیدا می‌کند اما نمی‌توان گفت کدامیک بهتر است. افرادی که دارای مزاج سرد و تر هستند روابط عمومی بهتری دارند، افرادی که دارای مزاج گرم و خشک هستند برای کارهای نظامی مناسب‌تر هستند و افرادی که دارای مزاج سرد و خشک هستند دقیق‌ترند اما در کل مزاجی که نسبت به بقیه معتدل‌تر است مزاج گرم و تر است.